W sytuacji, w której spółka posiada zadłużenie, a jej wierzyciel (w praktyce najczęściej dotychczasowy wspólnik) chce doprowadzić do objęcia nowych udziałów (w przypadku spółki z o.o.) i podwyższenia kapitału zakładowego, możliwe jest przeprowadzenie operacji, którą można określić jako „konwersja długu na kapitał/wierzytelności na udziały”.
Z chwilą podjęcia przez zgromadzenie wspólników uchwały o podwyższeniu kapitału zakładowego i złożenia przez wspólnika oświadczenia o objęciu udziałów w przepisanej prawem formie, po stronie spółki powstaje wierzytelność w stosunku do obejmującego udziały wspólnika o pokrycie obejmowanych udziałów kapitałem. W sytuacji, w której wspólnik obejmujący udziały w podwyższonym kapitale zakładowym sam posiada w stosunku do spółki wierzytelność, np. o zwrot udzielonej spółce pożyczki, możliwe jest jej wykorzystanie do pokrycia udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym.
Można to zrobić na dwa sposoby. Po pierwsze, jako wniesienie wkładu niepieniężnego (aportu) w postaci wierzytelności wobec spółki, która ulega umorzeniu z wierzytelnością spółki w związku z konwersją na udziały. W takiej sytuacji dochodzi do tzw. konfuzji, czyli zbiegu w jednym podmiocie dłużnika i wierzyciela, co skutkuje wygaśnięciem zobowiązania. Po drugie, jako zobowiązanie się wspólnika do wniesienia wkładu pieniężnego, który nie zostanie jednak wniesiony z uwagi na dokonanie potrącenia wzajemnych wierzytelności, tj. zobowiązania spółki względem wspólnika do spłaty (np. pożyczki) oraz zobowiązania wspólnika do pokrycia wkładem pieniężnym podwyższonego kapitału.
W typowej sytuacji, w której dokonywane jest podwyższenie kapitału zakładowego, wspólnik obejmujący nowe udziały pokrywa je wprost środkami pieniężnymi. W przypadku, w którym spółka byłaby jednocześnie dłużnikiem tego wspólnika, do wygaśnięcia długu konieczne byłoby wykonanie drugiej operacji, czyli przekazanie przez spółkę środków pieniężnych wspólnikowi celem dokonania spłaty przysługującej mu wierzytelności. Nie ma jednak potrzeby dokonywać dwóch operacji – zamiast tego, możliwe jest dokonanie potrącenia wierzytelności spółki przeciwko wspólnikowi o pokrycie udziałów kapitałem z wierzytelnością wspólnika przeciwko spółce, np. wynikającej z uprzednio udzielonej spółce pożyczki.
Co prawda z art. 14 § 4 k.s.h. wynika, że wspólnik nie może potrącać swoich wierzytelności wobec spółki kapitałowej z wierzytelnością spółki względem wspólnika z tytułu należnej wpłaty na poczet udziałów albo akcji. Przepis ten nie wyłącza jednak potrącenia umownego (w takim wariancie elementem całej operacji jest zawarcie umowy potrącenia):
§ 4. Wspólnik i akcjonariusz nie może potrącać swoich wierzytelności wobec spółki kapitałowej z wierzytelnością spółki względem wspólnika z tytułu należnej wpłaty na poczet udziałów albo akcji. Nie wyłącza to potrącenia umownego.
Przepis ten stanowi zatem podstawę do dokonania umownego potrącenia wzajemnych wierzytelności spółki i udziałowca. Należy jednak odnotować, czym innym jest dokonanie kwalifikacji skutków podwyższenia kapitału z wykorzystaniem instytucji potrącenia na gruncie przepisów prawa podatkowego.
Możliwe jest także połączenie samej konwersji z agio, czyli objęciem udziałów powyżej ich wartości nominalnej, z przekazaniem nadwyżki na kapitał zapasowy.
Efektem końcowym tej operacji jest wygaśnięcie długu (w wymiarze odpowiadającym wysokości wniesionego wkładu) oraz podwyższenie kapitału zakładowego spółki, która wcześniej pozostawała dłużnikiem.
